Anti-korrupsioni si “gjuha e re” e rendit neo-liberal në Shqipëri
Rendi neo-liberal i zbatuar në Shqipëri pas rënies së komunizmit në 1991 përbëhej nga dy elementë të mbështetjes reciproke: një model zhvillimi neo-liberal që e shihte tregun si motorin e zhvillimit dhe shtetin si një pengesë të mundshme, të kombinuar me një thellësi asimetrike në marrëdhëniet midis Shqipërisë nga njëra anë dhe institucioneve ndërkombëtare si FMN, Banka Botërore dhe Bashkimi Evropian nga ana tjetër. Ky ishte një regjim politik që theksoi se në Shqipëri zhvillimi do të vinte në thelb nga jashtë për atë shqetësimin kryesor për politikën shqiptare ishte hapja ndaj tregtisë ndërkombëtare dhe të bëhej tërheqëse për investitorët ndërkombëtarë. Zhvillimi politik dhe demokratizimi do të vinte përmes një shoqërie më të ngushtë me Bashkimin Evropian, i cili do të monitoronte institucionin dhe politikën e saj. Shkurt, rendi neo-liberal ishte një kombinim i një ideologjie të zhvillimit neoliberal dhe një marrëdhënie varësie. Argumentet kryesore në diskursin ndërkombëtar që shërbyen për krijimin e një rendi neo-liberal në Shqipëri mund të përmblidhen në tre mënyra të ndërlidhura;
Së pari, duke fajësuar korrupsionin si pengesën kryesore të zhvillimit ekonomik, kjo devijoi kritikat nga mangësia e zhvillimit neo-liberal. Kjo, nga ana tjetër, lehtësoi ri-futjen e politikave neo-liberale si masa antikorrupsion, përderisa korrupsioni artikulohej si një simptomë e sektorit publik.
Së dyti, ligjërimi ndërkombëtar për korrupsionin riprodhoi marrëdhëniet asimetrike midis Shqipërisë dhe institucioneve ndërkombëtare. Një marrëdhënie e tillë asimetrike nënkuptonte që për të hequr qafe korrupsionin, Shqipëria duhej t’i nënshtrohej një procesi të reformimit që afroi legjislacionin dhe institucionet e tij më pranë kërkesave ndërkombëtare. Këto reforma kërkuan, midis gjërave të tjera, për integrimin më të mirë të Shqipërisë në tregun global dhe për ta bërë atë më tërheqës për kapitalin ndërkombëtar, duke zhdukur kështu rendin ekzistues neo-liberal.
Së treti, në diskursin ndërkombëtar antikorrupsioni u shndërrua gradualisht në një nënshkrues bosh që bashkoi në një zinxhir ekuivalent kërkesash të ndryshme që kundër korrupsionit artikuloheshin si plotësuese e jo kontradiktore. Anti-korrupsioni si një nënshkrues i zbrazët shërbeu për artikulimin e një neo-rendi liberal që ishte pa kontradikta të brendshme, ku më shumë treg, më shumë globalizim, më shumë demokraci ishin komplementare sesa procese kontradiktore.
Për të kuptuar modelin e zhvillimit neoliberal që u zbatua në Shqipëri pas rrëzimit të komunizmit, së pari është e rëndësishme të kuptohet se çfarë siç argumentoi Foucault “problemi i neo-liberalizmit nuk ishte se si të prishte apo sundojë një hapësirë të lirë të tregut brenda një shoqërie politike të dhënë, si në liberalizmin e Adam Smithit dhe shekullit të tetëmbëdhjetë”, përkundrazi në ligjërimin neoliberal tregu bëhet parimi organizues për shtetin në vetvete. Prandaj, termi “neoliberal” zakonisht përdoret për të identifikuar një gamë të projekteve qeveritare që synojnë “të korporatizojnë ose privatizojnë institucionin e sektorit publik, për të zgjeruar sferën e konkurrencës dhe ndërveprimit të tregut” (Hindess, 2005, f. 1390). Me pak fjalë, neoliberalizmi nuk do të thotë thjesht më pak ndërhyrje shtetërore, pasi që për të krijuar tregje të reja në fusha të tilla si shëndetësia dhe arsimi, në të cilat kërkohet më shpesh kërkohet më shumë ndërhyrje shtetërore. Neoliberalizmi nënkupton krijimin e tregjeve të reja së bashku me depërtimin e logjikës së tregut në ato zona ku nuk mund të krijohen tregje të reja.
Kur bëhet fjalë për politika specifike ekonomike antikorrupsioni do të thoshte më shumë rregullim, më pak ndërhyrje nga shteti, tregtia e lirë, privatizimi dhe liberalizimi. Banka Botërore në politikën e saj të parë antikorrupsion deklaroi se: “përcaktimi dhe zgjerimi i tregjeve janë mjete të fuqishme për kontrollin e korrupsionit, dhe banka do të vazhdojë të inkurajojë qeveritë të ndjekin këto synime kudo që të jetë e mundur”. Politikat specifike ekonomike që rekomandoi banka botërore për të luftuar korrupsionin, përfshirë, uljen e tarifave dhe barrierave të tjera për tregtinë ndërkombëtare, uljen e rregullimit, futjen e tregjeve të kredive konkurruese, eliminimin e kontrolleve të çmimeve, shkurtimin e subvencioneve për ndërmarrjen shtetërore dhe privatizimin e pasurive qeveritare (Banka Botërore 1997) . Në të njëjtën linjë, Agjensia e SHBA për zhvillim ndërkombëtar (USAID) do të argumentonte se nga një këndvështrim institucional “sa më shumë aktivitete që kontrollojnë ose rregullojnë zyrtarët publik, aq më shumë mundësi ekzistojnë për korrupsion”. Prandaj, rekomandimi kryesor i politikës ishte të kufizonte autoritetin shtetëror përmes privatizimit, i cili e largoi qeverinë nga veprimtaria ekonomike. Politikat e mësipërme u rekomanduan nga institucionet ndërkombëtare dhe u zbatuan nga qeveria shqiptare për të luftuar korrupsionin në vend. Minimizimi i ndërhyrjeve shtetërore: de-monopolizimi dhe vazhdimi i privatizimit të pronave shtetërore kundër kërcënimit të korrupsionit, u krijua dhe u legjitimua një rend neo-liberal i qeverisjes.
Filozofia antikorrupsion e qeverisë dhe institucioneve ndërkombëtare reflektuan dhe legjitimuan zhvillimin neo-liberal që pa liberalizimin e ekonomisë dhe tregtinë e lirë si burime të zhvillimit ekonomik dhe ndërhyrjes së shtetit si një pengesë. Në këtë filozofi neo-liberore shteti ishte burimi i korrupsionit, për të paktën teorikisht, nuk mund të ketë korrupsion pa një shtet dhe administratën publike. Prandaj ulja e korrupsionit do të nënkuptojë zgjerimin e sferës private. Me fjale te tjera; qeveria shqiptare ishte mjaft e etur për t’u pajtuar me nismat ndërkombëtare kundër korrupsionit, veçanërisht të ardhura nga institucione ndërkombëtare si Banka Botërore. Banka Botërore nga ana tjetër ishte me shumë dëshirë për të portretizuar nisma të tilla që origjinën në vend.
Duke ndjekur të njëjtën logjikë, sistemi i ri ekonomik do të ishte i kundërti i atij komunist. Nëse komunizmi shqiptar do të kishte centralizuar ekonominë, do të hiqte pronën private, do të sillte gjithçka nën pronësi të shtetit, do ta zëvendësonte tregun me planifikim dhe do ta mbyllte ekonominë para investimeve të huaja, sistemi i ri ekonomik do të ishte krejt i kundërti: pasuritë shtetërore do të privatizoheshin, lokale tregu do të ishte i hapur për tregun ndërkombëtar dhe investimet shteti do të tërhiqej plotësisht dhe tregut do t’i jepej sundimi falas. Deri në vitin 1997 Shqipëria kishte kaluar një nga trajtimet më radikale neoliberale të terapisë së shokut të rajonit (Clunies-Ross dhe Sudar, 1998, f. 7-30). Pjesërisht, kjo vërtetoi forcën e ligjërimit anti-komunist që legjitimoi një rend ekonomik neo-liberal si të kundërt të sistemit komunist.
Pasi hyri në pushtet në 1992, Partia Demokratike filloi të zbatojë një program plotësisht të drejtuar neoliberal të bazuar në liberalizimin ekonomik, politikat monetariste, masivizimin dhe privatizimin e shpejtë, dhe hapjen e tregut vendor drejt kapitalit të huaj, shpesh i referuar si “terapi shoku”. Gjatë periudhës 1992-1996, Shqipëria u bë “ylli i ndritshëm” i FMN-së dhe Bankës Botërore, histori suksesi e Ballkanit. Me 1997 megjithë këtë, shteti dhe ekonomia shqiptare u rrëzuan në një shkrirje financiare pas rënies së skemave të shumta piramidale, në të cilat shumica e popullsisë humbi kursimet e tyre, dhe më pas kishim rebelim, shteti u rrëzua në përmasa apokaliptike, jo vetëm që humbën paratë, por jeton gjithashtu.
(Trazirat Civile Shqiptare e 1997, e njohur ndryshe edhe si rebelimi shqiptar, trazirat shqiptare apo Kriza e Piramidës, ishte një periudhë çrregullimi civil në Shqipëri në 1997 në vitin 1997, e shkaktuar nga dështimet e skemës Ponzi. Qeveria u rrëzua dhe më shumë se 2,000 njerëz u vranë).
JETA PAS KOLAPSIT
Rënia e skemave piramidale dhe prishja e saj e rendit shoqëror në Shqipëri në 1997 ishte një ngjarje shqetësuese për institucionet ndërkombëtare si Banka Botërore dhe FMN, e cila deri në atë moment kishte flakëruar Shqipërinë si histori suksesi të reformave të tyre neoliberale. Sidoqoftë, ndërsa FMN dhe Banka Botërore kredituan gjerësisht reformat e tyre neo-liberale si burimin e performancës mbresëlënëse ekonomike pas-socialiste të Shqipërisë, ata shikuan rënien e papritur të ekonomisë së saj si rezultat i nocionit të gabuar të kapitalizmit, si “shqiptar”. Kreu i zyrës së Bankës Botërore në Tiranë e vuri në analizën e tij për skemat piramidale shqiptare “paratë për fat të keq, nuk rriten në pemë”. Kjo ishte me sa duket besimi i popullit shqiptar dhe ajo që i bëri ata të vendosnin kursimet e tyre në skemat piramidale. Larg të parit të rënies së 1997-ës, madje të lidhura nga distanca me ndonjë nga politikat e Bankës Botërore dhe FMN që qeveria shqiptare përqafoi me padurim gjatë periudhës 1992-1997, Banka Botërore i shihte krizat si të brendshme për vetë shoqërinë shqiptare. Meqenëse fati i një shoqërie varet, në fund të fundit, nga forca e institucioneve të saj, sektorit publik dhe shoqërisë civile, nuk duhet të habitet që Shqipëria kishte probleme të jashtëzakonshme (Elbirt 1997). Institucionet ndërkombëtare që formësuan reformat ekonomike në Shqipëri nuk kishin asnjë lidhje me fatin e saj.
Një nga mësimet kryesore që Banka Botërore nxori nga kolapsi financiar i Shtetit të vitit 1997 ishte se “shkaku kryesor i krizës… ishte një shtet jashtëzakonisht i dobët i cili ishte vetë rezultati i një shoqërie të fragmentuar me besime më të forta ndaj klaneve familjare që shtetësia e përbashkët” (Banka Botërore, 1998, f. II). Rënia financiare e 1997 sipas strategjisë së ndihmës së vendit të Bankës Botërore në 1998 ishte, ndër të tjera, për faktin se: “populli shqiptar nuk ka zhvilluar ende besnikëri të fortë për një shtet-komb. Aleancat klanike mbeten më të rëndësishme sesa besimi dhe pjesëmarrja në një sistem publik dhe institucione publike. Mosbesimi i popullit shqiptar ndaj shtetit të tyre bëhet i dukshëm në shkatërrimin masiv të pronave publike në 1997″.
Është vërtet e çuditshme të kemi shpjegime kulturore, të cilat injorojnë politikat ekonomike, të ardhura nga një institucion i mbushur me ekonomist, siç është Banka Botërore. Vëzhgimi “antropologjik” se shoqëria ishte e fragmentuar për shkak të faktorëve kulturorë siç është “mungesa e besnikërisë ndaj shtetësisë së përbashkët” plotësisht injoroi faktin e thjeshtë që shteti shqiptar kishte braktisur praktikisht qytetarët e saj pas politikave të saj fiskale dhe monetare, të cilat kufizonin ashpër pagat, pensionet dhe përfitimet e papunësisë. Po aq e çuditshme ishte vëzhgimi se ishte besnikëri e dobët ndaj shtetit komb që shkaktoi reagimin e dhunshëm të turmave shqiptare kundër institucioneve shtetërore në 1997, i cili injoroi faktin që qeveria shqiptare refuzoi të garantojë kursimet e tyre-një veprim i cili u duartrokit si një qëndrim i guximshëm nga FMN pasi parandaloi inflacionin dhe shmangi thellimin e deficitit buxhetor. Korrupsioni ishte një nga elementët e “idiosyncrasy shqiptare” që u përdor për të dhënë një shpjegim të kolapsit financiar të 1997.
Leslie Holmes (2006, p 24) ka argumentuar, nivelet e larta të korrupsionit në botën postkomuniste do t’i atribuohen pjesërisht përhapjes së neoliberalizmit, për shkak të “përqendrimit të tij mbi qëllimet, fleksibilitetin, konkurrencën, tregtinë e lirë dhe zvogëlimin e roli i shtetit”, në një nivel empirik, duke legjitimuar dhe zbatuar një strategji anti-korrupsion të rendit neo-liberal mund të ketë lindur në patologji të caktuara të modelit të zhvillimit neoliberal, siç është ryshfeti i kapur nga shteti ose rritur, duke kontribuar kështu në më të larta nivelet e korrupsionit. Më konkretisht, ligjërimi i korrupsionit që doli në skenën politike shqiptare gjatë asaj periudhe shërbeu për të legjitimuar dhe krijuar një rend neoliberal. Aktorët ndërkombëtarë dhe lokalë, duke e portretizuar korrupsionin si shkakun kryesor të pothuajse çdo dështimi shqiptar, mund të fajësonin çdo dështim politik, ekonomik dhe shoqëror mbi korrupsionin sesa në ndonjë nga politikat e zhvillimit neoliberal që qeveria shqiptare zbatoi që nga rënia e regjimit komunist .
Kur bëhet fjalë për nivelet e korrupsionit, pothuajse të gjithë vëzhguesit ranë dakord që programet antikorrupsion në Shqipëri nuk arritën të zvogëlohen, e lëre më të eliminojë korrupsionin. Steves dhe Rousso (2003, p33) zbuluan se megjithë “nivelin jashtëzakonisht të lartë të veprimtarisë në pothuajse të gjitha fushat e programimit të mundshëm antikorrupsion, Shqipëria është vendi i vetëm në të cilin kapja e shtetit dhe korrupsioni administrativ janë rritur”. Anderson dhe Grey (2006, p9) argumentuan se për sa i përket korrupsionit “Shqipëria mbetet me performanën më e keqe midis të gjitha vendeve në tranzicion”. 1998-2005, periudha e reformave më të forta antikorrupsion, korrupsioni në Shqipëri në të vërtetë u rrit, gjatë asaj periudhe Shqipëria duket se gëzon disa nga programet më të suksesshëm antikorrupsion në rajon dhe nivelet në rritje të korrupsionit. Banka Botërore argumentoi në vitin 2006 se sa i përket antikorrupsionit Shqipëria kishte disa nga institucionet më të mira të administratës publike në rajon, PACO (projekti kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar) e shpalli Shqipërinë aq të suksesshme sa i përdori ato si model për PACO raporti i ndikimit, një model antikorrupsion për të gjithë rajonin e Evropës Jug-Lindore (Carlbom dhe Wikstrom 2006, f14).
Ky nuk ishte “paradoksi i korrupsionit” ky ishte paradoksi i kapitalizmit neoliberal.
Artikulimi i korrupsionit në ligjërimin ndërkombëtar ndau një sërë karakteristikash të përbashkëta me artikulimin e korrupsionit në ligjërimet shqiptare. Ideja që korrupsioni nënkupton përdorimin e pozitës publike për t’u pasuruar, ose për të pasuruar ata që janë afër pushtetit, ishte e zakonshme si në ligjërimet antikomuniste ashtu edhe antikautoritare. Në një mënyrë të ngjashme, ideja se korrupsioni ishte për shkak të institucionit të dobët, dhe se eleminimi i saj kërkonte reforma që përmirësuan kornizën ekzistuese legjislative dhe institucionale ishte artikuluar mjaft mirë në diskursin e tranzicionit, ku pritej korrupsioni të përfundonte me përfundimin e reformës së tranzicionit.
Sidoqoftë, ngjashmëritë nuk duhet të na verbojnë në specifikat e artikulimit mbizotërues të korrupsionit në ligjërimin ndërkombëtar. Korrupsioni që u shfaq në diskursin ndërkombëtar nga 1998 e tutje ndryshonte nga korrupsioni që u shfaq në ligjërimin lokal në Shqipëri pas rënies së komunizmit në fillim të vitit 1990. Së pari, në diskursin ndërkombëtar, korrupsioni bëhet gjithnjë e më i fiksuar në përmbajtjen e tij si abuzim i detyrës publike për përfitimi privat: nuk funksiononte më si një sinjalizues lundrues që cilësonte fenomene të ndryshme të tjera. Në këtë drejtim, ndërhyrja ndërkombëtare prezantoi një diskurs të korrupsionit si i tillë në një histori ku korrupsioni ishte protagonisti kryesor, dhe jo një aktor mbështetës (nënshkrues lundrues) si në ligjërimin lokal. Dallimi i dytë midis artikulimit ndërkombëtar dhe lokal të korrupsionit, është se në diskursin ndërkombëtar, korrupsioni u artikulua kryesisht si shkak dhe jo si pasojë. Siç kemi parë tashmë më lart, shumica e institucioneve ndërkombëtare e identifikuan korrupsionin si një pengesë kryesore me të cilën u përball Shqipëria. Në këtë mënyrë korrupsioni filloi të gëzojë një objektivitet të caktuar si një pengesë, dhe një subjektivitet të caktuar si një kërcënim. Korrupsioni bëri diçka të caktuar: dekurajoi investimet ndërkombëtare, bllokoi integrimin në BE, pengoi zhvillimin, madje viktimizoi njerëzit. Për shembull, një korrupsion i anketuar në vitin 2005, i financuar nga USAID, përmbante një seksion të quajtur “viktimizimi i korrupsionit”, në të cilin u prodhua një indeks i viktimizimit duke pyetur njerëzit se sa shpesh u duhej të paguanin ryshfete zyrtarëve publikë. Kjo ishte e ndryshme nga artikulimi i korrupsionit në ligjërimin lokal gjatë periudhës 1990-1997 ku korrupsioni ishte një pasojë parësore.
Korrupsioni në fillim të vitit 1990, erdhi të nënkuptojë një sërë dukurish të ndryshme në sferën publike shqiptare. Fillimisht korrupsioni ishte për degradimin moral dhe material të nomenklaturës komuniste që u perceptua të kënaqte kënaqësitë luksoze dhe imorale në mes të mjerimit në rritje të popullatës. Më vonë, ndërsa çmimet dhe tregjet u liberalizuan, korrupsioni gjithashtu erdhi të qëndrojë për spekulime në treg, për fitim të padrejtë ose për pasurim të padrejtë të disa në mes të varfërisë së shumë njerëzve. Ndërsa një numër në rritje i zyrtarëve publikë po përdorin pozicionet e tyre për t’u pasuruar përmes ryshfeteve, korrupsioni gjithashtu qëndroi në ryshfet dhe abuzimin e detyrës publike për përfitime private. Më në fund pasi rënia e komunizmit dhe institucioni i rendit neoliberal sollën një rritje të konsiderueshme të krimit dhe veprimtarisë së paligjshme, korrupsioni si nënshkrues filloi gjithashtu të përcaktojë krimin dhe veprimtarinë kriminale në përgjithësi.
Duke ndjekur të njëjtën logjikë, një raport që shqyrtoi përpjekjet e donatorëve ndërkombëtarë kundër korrupsionit në Shqipëri theksoi se: “problemi i korrupsionit është përkeqësuar nga aspektet kulturore, në zbrazësinë e krijuar nga rrëzimi i komunizmit, varësitë tradicionale të bazuara në klane kanë pasur të tyre ringjallja” (Mathiesen 2004, f. 4). Në ligjërimin ndërkombëtar, korrupsioni në Shqipëri ishte pjesërisht për faktin se korrupsioni nuk u dënua fuqimisht nga shoqëria “ekziston një tendencë për të pranuar ekzistencën e korrupsionit në shoqëri sepse ndihmon në arritjen e qëllimeve praktike” (OECD 2002).Që nga viti 1998 e tutje, korrupsioni u shfaq gjithnjë e më shumë në diskutimet parlamentare si shkaku kryesor i çdo dështimi me të cilin përballet Shqipëria, moti moral, politik, ekonomik ose shoqëror. Prandaj, në vend që të ekzaminoni në mënyrë kritike rekomandimet e politikës neoliberale, përqendrimi u zhvendos drejt eliminimit të korrupsionit. Kjo nga ana tjetër shndërroi politikat neoliberale në masa antikorrupsion, pasi korrupsioni u artikulua si pasojë e ndërhyrjes dhe diskrecionit të shtetit. Diskursi ndërkombëtar për korrupsionin, duke e portretizuar Shqipërinë si të korruptuar në të gjitha aspektet, institucionin, politikën dhe shoqërinë e tij, kërkonte ndërhyrjen e bashkësisë ndërkombëtare, e cila kishte edhe gjendjen morale, burimet dhe njohuritë e nevojshme për të shpëtuar Shqipërinë nga korrupsioni.
Nga Leart Kola, Tetor 2019